روش مونتهسوری یکی از شناختهشدهترین و تأثیرگذارترین رویکردهای آموزشی در جهان است؛ رویکردی که بیشتر از یک قرن عمر دارد اما در سالهای اخیر دوباره مورد توجه جدی والدین و مربیان قرار گرفته است. بسیاری از مهدکودکها و پیشدبستانیها، مخصوصاً آنهایی که روی رشد مهارتی و استقلال کودک تأکید میکنند، بخشی از برنامههای خود را بر این روش بنا گذاشتهاند. اما مونتهسوری دقیقاً چیست و چرا اینقدر محبوب شده است؟
ریشههای شکلگیری روش مونتهسوری
فلسفه مونتهسوری توسط «ماریا مونتهسوری»، پزشک و متخصص رشد کودک، شکل گرفت. او سالها کودکان را در محیطهای واقعی مشاهده کرد و به این نتیجه رسید که کودک برای یادگیری نیازی به آموزش مستقیم و سختگیرانه ندارد؛ بلکه اگر محیط مناسب فراهم شود، خودش مسیر رشد را پیدا میکند.
ایده اصلی او ساده اما عمیق بود: کودک با تجربه کردن، لمس کردن، انتخاب کردن و آزمون و خطا، بهتر از هر روش دستوری یاد میگیرد.
همین نگاه متفاوت، باعث شد روش مونتهسوری از همان ابتدا با استقبال روبهرو شود و امروز در هزاران مهدکودک در سراسر جهان اجرا شود.
مونتهسوری چگونه کار میکند؟
اگر وارد یک کلاس مونتهسوری شوید، اولین چیزی که توجه شما را جلب میکند نظم و آرامشی است که در فضا جریان دارد. کودکان در حال فعالیت هستند، اما بیهدف نمیچرخند یا شلوغ نمیکنند. هر کودک مشغول یک کار مشخص است؛ یا دانهها را دستهبندی میکند، یا با مکعبها برج میسازد یا دکمههای یک قاب آموزشی را میبندد.
در این روش، بهجای آنکه مربی دستور دهد «الان باید نقاشی بکشیم» یا «وقت کاردستی است»، کودک خودش انتخاب میکند چه فعالیتی انجام دهد. البته انتخابها آزاد و بیحد نیست؛ همهچیز در چهارچوب ابزارها و فعالیتهایی است که از قبل توسط مربی آماده شدهاند.
نقش محیط در یادگیری مونتهسوری
یکی از مهمترین پایههای این روش، «محیط آماده» است. در مهدکودکهایی که از این رویکرد استفاده میکنند، محیط کلاس معمولاً این ویژگیها را دارد:
- همه وسایل در قفسههای باز قرار دارند تا کودک بدون کمک بزرگسال به آنها دسترسی داشته باشد.
- هر وسیله یک جای مشخص دارد و کودک پس از استفاده باید آن را سرجایش بگذارد.
- اندازه و طراحی وسایل متناسب با دست و توان کودک است.
- ابزارها طوری انتخاب شدهاند که یک مهارت مشخص را تقویت کنند؛ مثلاً ریختن دانهها، باز و بسته کردن پیچ، مرتبسازی، دستهبندی رنگها و… .
کودک در چنین فضایی احساس میکند مالک فعالیتش است. همین حس مالکیت، نقطه شروع استقلال و اعتمادبهنفس است.
مربی در مونتهسوری چه نقشی دارد؟
در ظاهر به نظر میرسد مربی در این روش نقش کمتری دارد، اما حقیقت کاملاً برعکس است. مربی مونتهسوری باید:
- رفتار کودکان را بهدقت مشاهده کند.
- بفهمد کودک در چه مرحلهای از رشد است.
- بداند چه فعالیتی برای چه زمانی مناسبتر است.
- بدون دخالت اضافی، کودک را به سمت رشد هدایت کند.
مربی در این روش «معلم» نیست؛ بیشتر شبیه راهنماست. او بهجای اینکه بگوید «این کار را اینگونه انجام بده»، فضایی فراهم میکند تا کودک خودش کشف کند.
چرا روش مونتهسوری در مهدکودکها محبوب شده است؟
۱. تقویت استقلال از سنین پایین
یکی از مهمترین دلایل محبوبیت این روش، پرورش استقلال واقعی در کودکان است. در بسیاری از مهدکودکهای سنتی، کودک بیشتر وقت شنونده است. اما در کلاسهای مونتهسوری، کودک از همان ابتدا یاد میگیرد خودش انتخاب کند، مسئول فعالیتش باشد و آن را تا پایان ادامه دهد. این ویژگی برای والدین امروز که به تربیت مهارتمحور علاقه دارند، بسیار جذاب است.
۲. هماهنگی با نیازهای طبیعی کودک
کودک ذاتاً کنجکاو است. دوست دارد لمس کند، امتحان کند، خراب کند، بسازد و دوباره از نو شروع کند. مونتهسوری دقیقاً بر پایه همین ویژگیها طراحی شده است. به همین دلیل بچهها در این کلاسها کمتر خسته یا بیقرار میشوند و یادگیری برایشان طبیعیتر پیش میرود.
۳. رشد مهارتهای پایه برای زندگی
در این روش، فعالیتهایی وجود دارد که شاید ظاهراً ساده به نظر برسند اما درواقع پایههای مهمی برای رشد آینده هستند؛ مثل:
- باز و بسته کردن زیپ
- مرتبسازی اشیا
- ریختن مایعات در لیوان
- بستن بند کفش
- انتقال اشیا با انبر
این فعالیتها مهارتهای حرکتی ظریف، تمرکز، اعتمادبهنفس و هماهنگی چشم و دست را تقویت میکنند؛ مهارتهایی که در زندگی روزمره بسیار کاربردیاند.
۴. احترام عمیق به شخصیت کودک
در فلسفه مونتهسوری، کودک بهعنوان فردی مستقل و ارزشمند دیده میشود. در چنین فضایی، رفتار کودک با احترام، صبوری و توجه همراه است. این نگاه برای والدین بسیار مهم است؛ مخصوصاً والدینی که نمیخواهند کودکشان در یک محیط خشک یا تحکمی رشد کند.
۵. ایجاد نظم ذهنی و رفتاری
کودک وقتی یاد میگیرد هر وسیلهای جای مشخصی دارد، کمکم این نظم را به تفکر و رفتار خود میآورد. به همین دلیل کودکان مونتهسوری معمولاً:
- بهتر تمرکز میکنند.
- فعالیتها را نیمهکاره رها نمیکنند.
- مسئولیتپذیرتر هستند.
نظم در این روش تحمیلی نیست؛ از طریق تجربه و انجام کار واقعی شکل میگیرد.
۶. کاهش استرس و مقایسههای بیفایده
در مونتهسوری خبری از رقابتهای بیدلیل، بخوان و بنویسهای زودهنگام یا برتریجویی میان کودکان نیست. هر کودک با سرعت خودش رشد میکند و همین باعث میشود محیط کلاس آرامتر و بدون استرس باشد. والدین امروزی این ویژگی را بسیار ارزشمند میدانند.
ساختار کلاس و محیط مونتهسوری
گروههای سنی مختلط: کلاسهای مونتهسوری معمولاً شامل چند رده سنی هستند (مثلاً ۳ تا ۶ سال). این ترکیب فرصت یادگیری از همسالان بزرگتر و تقویت حس مسئولیت در کودکان را فراهم میکند.
دورههای تمرکز طولانی: کودکان معمولاً ۲ تا ۳ ساعت فرصت دارند روی یک فعالیت تمرکز کنند بدون اینکه مداخله مستقیم مربی وجود داشته باشد. این شیوه به تقویت تمرکز و استقلال کودک کمک میکند.
وسایل آموزشی ویژه: وسایل مونتهسوری به گونهای طراحی شدهاند که کودک خود بتواند انتخاب، استفاده و مرتبسازی کند. این وسایل در طبقهبندیهای مشخص و در دسترس کودک قرار دارند تا حس مالکیت و مسئولیت ایجاد شود.
نقش مربی: مربی در این روش بیشتر نقش راهنما و ناظر دارد تا انتقالدهنده مستقیم محتوا. او محیط را آماده میکند، کودک را مشاهده میکند و در مواقع ضروری به او کمک میکند.
حوزههای اصلی آموزش
در مهدکودکهایی که از این رویکرد استفاده میکنند، معمولاً برنامهها شامل بخشهایی مثل:
- فعالیتهای عملی زندگی
- کار با ابزارهای حسی
- تمرینات ریاضی پایه به کمک مکعبها و مهرهها
- توسعه زبان با کارتها و اشیای واقعی
- کارهای هنری بر پایه تجربه واقعی
هر حوزه با فعالیتها و ابزارهای ویژه خود، مهارتها و دانش کودک را به شکل عملی و جذاب تقویت میکند.
آیا مونتهسوری برای همه کودکان مناسب است؟
در بیشتر موارد بله. اما مانند هر روش دیگری، نیاز به برنامهریزی درست، مربی آموزشدیده و محیط مناسب دارد. کودکانی که انرژی زیادی دارند، به فعالیتهای آزاد و قابل انتخاب این روش واکنش خوبی نشان میدهند. کودکان کمتحرکتر نیز با ابزارهای حسی و فعالیتهای آرام آن بهتر ارتباط برقرار میکنند.
چطور والدین میتوانند در خانه از مونتهسوری استفاده کنند؟
نیازی نیست کل خانه را شبیه کلاس مونتهسوری کنید. حتی چند تغییر کوچک هم اثر زیادی دارد:
- قرار دادن وسایل در ارتفاع کودک
- دادن مسئولیتهای کوچک مثل جمع کردن میز
- اجازه دادن به کودک برای انتخاب لباس
- فراهم کردن فعالیتهای ساده مثل نخکردن مهره، ریختن آب یا مرتبسازی
اصل داستان این است که کودک «بتواند خودش انجام بدهد» و فرصت تجربه داشته باشد.
چرا مونتهسوری آیندهدار است؟
امروزه، بیشتر والدین به دنبال روشی هستند که علاوه بر آموزش، کودک را برای زندگی واقعی آماده کند. مونتهسوری دقیقاً به همین سمت حرکت میکند؛ یادگیری از راه تجربه، احترام به شخصیت کودک، رشد استقلال و تمرکز. همین ویژگیها باعث شده مهدکودکها به سراغ این روش بروند و والدین هم استقبال گستردهای نشان دهند.
